Tütünün Öyküsü (Ekin SAĞLAM)

Türkiye’de Tütün: Reji’den Tekel’e; Tekel’den Bugüne… Türkiye’de ve Samsun özelinde üç yüzyıla dağılmış olan tütün öyküsünü, tüm aktörleriyle birlikte aktaran, eleştirerek çözümleyen ve halkımızın toplumsal belleğinin canlanmasına katkı yapan bir kitap. Prof. Dr. Korkut Boratav sunuş yazısında kitabı şu sözlerle değerlendiriyor: “Türkiye toplumunun kapitalist dünya sistemiyle eklemlenmesinde, bağlantılarında gerçekleşen ana aşamalar, Nuray Ertürk Keskin ve Melda Yaman tarafından ‘tütün’den bağımsız olarak, kısaca da olsa, betimleniyor. ‘Tütün’ öyküsünün anlatılacağı kritik dönüm noktaları, böylece belirlenmiş oluyor: Osmanlı toplumunun emperyalizme bağımlı bir gelişme sürecine savrulması, Cumhuriyet’in Osmanlı mirasını aşma, tasfiye çabaları ve altmış yıl sonunda Türkiye’nin dünya kapitalizmi ile yeni bağımlılık ilişkileri oluşturarak (ve neo-liberal çerçevede) bütünleşmesi…

Bu üçlü ayrışma, her aşamada tütün ile bütünleştirilerek anlatılıyor; geliştiriliyor; çözümleniyor. Böylece Osmanlı toplumunun bir yarı-sömürgeye dönüşümünü Reji düzeni; Cumhuriyet’in ekonomik bağımsızlık ve sanayileşme arayışlarını Tekel modeli; neo-liberalizme geçişi ise desteklemenin tasfiyesi ve özelleştirme temsil ediyor. …Keskin ve Yaman, araştırmalarını ‘toplumsal belleğin yeniden canlanmasına yardımcı olması’ amacıyla yaptıklarını ifade ediyorlar. Tütün ile bağlantılı toplumsal tarihin ana aktörlerini bu nedenle ayrıntıyla anlatıyorlar. Bunlar, tütün çiftçileri, ‘tütüne giden kızlar’, bu ürünün üretiminde, işlenmesinde, sigaraya dönüştürülmesinde değer yaratan emekçilerdir. Tefeci, tüccar, fabrikatör olarak tütünde yaratılan artı-emeğe el koyan yabancı, bazen yerli sermayedir. Reji, Tekel, BAT (British American Tobacco) yönetimleridir. IMF ve Dünya Bankası’nın Türkiye’deki heyetleridir. Bunların hazırladığı programları hayata geçiren, Tütün Kanunu’nu çıkaran, özelleştirmeyi başlatan siyasi iktidarlar, Özelleştirme İdaresi’dir. Yok edilen tütüncülüğün, özelleştirmenin, 4/C’nin mağdurları ve direniş eylemcileridir.”

Yazarlar, araştırmayı dört tür kaynak üzerinden yürütmüş: Mevzuat ve araştırma yayınları, arşiv belgeleri, görüşmeler; süreli yayınlar. Şimdiye dek son derece sınırlı kullanılmış olan Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri ile Fransa Ulusal Arşivi yazarların özgün verilere ulaşmasını sağlamış. Samsun ve Bafra’daki görüşmelerle de güncel bilgiler üretilmiş. Bu özelliğiyle kitap, Samsun ve tütün üzerine sözlü tarih çalışması niteliği de taşıyor.

Türkiye’de Tütün: Reji’den Tekel’e; Tekel’den Bugüne Türkiye’de tütün sektörünün geçmişine dair toplumsal belleğin muhafazasına ve kamu yararına politikalar oluşturulmasına katkı sağlarken, diğer yandan da içerdiği özgün verilerle siyaset tarihi, iktisat tarihi, kamu politikaları ve sosyoloji alanları başta olmak üzere birçok alan açısından bir temel kaynak olma özelliği taşıyor.

TÜRKİYE’DE TÜTÜN, Nuray Ertürk Keskin - Melda Yaman, Notabene Yayınları, 2013.